Điểm yếu lớn của ngành dược liệu

Theo Tổ chức Y tế thế giới, có đến 80% dân số toàn cầu sử dụng thảo dược để chăm sóc và bảo vệ sức khỏe. Theo điều tra về nguồn gen dược liệu Việt Nam hiện nay có 5.117 loài, trong đó có nhiều loại dược liệu quý hiếm. Ngoài ra vốn tri thức về y học cổ truyển của dân tộc có rất nhiều bài thuốc và dược liệu chăm sóc sức khỏe quý và lâu năm.

Tổng giá trị thị trường của dược liệu nước ta sử dụng hàng năm ước tính hơn 400 triệu USD/năm.

Việt Nam được đánh giá có rất nhiều tiềm năng lợi thế để phát triển dược liệu trở thành một ngành công nghiệp cho lại năng suất cao không chỉ phục vụ cho sức khỏe cộng đồng, mà còn góp phần xóa đói giảm nghèo cho người dân vùng dân tộc thiểu số miền núi.

Việt Nam kỳ vọng nhiều vào việc phát triển các vùng trồng thảo dược, nâng tầm các loại cây có giá trị kinh tế cao, hướng đến mục tiêu xuất khẩu - Ảnh: Bình Trần

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, PGS.TS Trần Văn Ơn - nguyên Trưởng Bộ môn Thực vật, Trường Đại học Dược Hà Nội, nhiều loài có giá trị cao, là dược liệu quý được thế giới công nhận như sâm Ngọc Linh, thông đỏ, hoa hoè, trinh nữ hoàng cung, giảo cổ lam...

Với xu thế chung toàn cầu, việc sử dụng các sản phẩm từ tự nhiên, dược liệu được sử dụng làm nguyên liệu sản xuất các sản phẩm bảo vệ, chăm sóc sức khỏe con người như thuốc chữa bệnh, thực phẩm bảo vệ sức khỏe, hóa mỹ phẩm, thực phẩm thực dưỡng, đồ uống thảo dược… ngày càng cao.

Tuy nhiên, chỉ ra nhiều điểm yếu của ngành dược liệu Việt Nam, PGS.TS Trần Văn Ơn cho rằng, trong nhiều năm qua, ngành này vẫn chưa khai thác hết tiềm năng vốn có, chủ yếu mới dừng lại ở khai thác thô, giá trị gia tăng thấp, chưa tạo ra sức cạnh tranh mạnh mẽ trên thị trường quốc tế.

Ngành dược liệu cũng gặp khó khăn trong toàn chuỗi giá trị về sản lượng, sự đồng bộ các tiêu chuẩn và thiếu công nghệ lõi chiết xuất. Theo ông Ơn, những điểm yếu này khiến dược liệu của Việt Nam bị lép vế trước các đối thủ thế giới.

Cú huých từ công nghệ và liên kết thị trường

Thời gian qua, Việt Nam đã ban hành nhiều chính sách đặc thù nhằm thúc đẩy phát triển ngành dược liệu. Trong đó, chú trọng đến các dược liệu quý hiếm, ưu tiên hình thành các vùng trồng chuyên canh, xây dựng chuỗi liên kết từ sản xuất, bảo quản đến chế biến. Bên cạnh đó, công tác kiểm soát chất lượng dược liệu nhập khẩu cũng được tăng cường, hướng tới giảm dần sự phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu từ nước ngoài.

Một điểm nhấn quan trọng là Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế, xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 - 2030. Chương trình này tạo điều kiện để hình thành hệ thống chuỗi giá trị dược liệu quý tại các địa phương vùng cao, từ đó góp phần nâng cao thu nhập và hỗ trợ giảm nghèo bền vững cho đồng bào.

Tuy nhiên, theo TS. Trần Minh Ngọc - Phó Cục trưởng Cục Quản lý Y, Dược cổ truyền (Bộ Y tế), việc triển khai tại các địa phương còn nhiều hạn chế. Nguồn lực đầu tư chưa tương xứng với tiềm năng; mô hình sản xuất chủ yếu mang tính tự phát, nhỏ lẻ; thiếu sự liên kết giữa các vùng và các thành phần trong chuỗi giá trị. Một thách thức khác là việc thiếu thông tin về nhu cầu thị trường quốc tế, dẫn đến sản phẩm từ dược liệu trong nước khó cạnh tranh.

TS. Ngọc nhận định, đầu tư cho ứng dụng khoa học kỹ thuật trong nuôi trồng, chế biến còn hạn chế. Việc phát triển sản phẩm mới dựa trên nghiên cứu về độ an toàn và hiệu quả vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Do đó, nhiều sản phẩm dược liệu nội địa vẫn chưa đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế, ảnh hưởng đến khả năng mở rộng thị trường.

Một trong những nguyên nhân chính khiến ngành dược liệu trong nước chưa khai thác hết tiềm năng là do phần lớn các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực này còn nhỏ, sức cạnh tranh yếu, chưa đầu tư nghiên cứu chuyên sâu về thị trường quốc tế và chưa tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu. Việc xây dựng thương hiệu thảo dược Việt trên thị trường quốc tế cũng chưa được thực hiện bài bản.

Lĩnh vực dược liệu Việt Nam có tiềm năng phát triển trở thành một ngành kinh tế - Ảnh: Thái Hòa

Đồng quan điểm, TS. Hà Thị Loan - Phó Giám đốc Trung tâm Công nghệ Sinh học TP. Hồ Chí Minh cho rằng, Việt Nam hiện chưa có doanh nghiệp nào tham gia hiệu quả vào thị trường lớn dược liệu toàn cầu. Kim ngạch xuất khẩu dược liệu của Việt Nam vẫn đang ở mức khiêm tốn, chỉ đạt vài trăm triệu USD mỗi năm.

Theo bà Loan, để gia tăng khả năng cạnh tranh và từng bước mở rộng thị phần trên thị trường quốc tế, Việt Nam cần tập trung xây dựng các vùng trồng dược liệu chuyên canh với quy mô đủ lớn. Những vùng này phải được quy hoạch tập trung, có sự quản lý chất lượng đồng bộ và tuân thủ các yêu cầu truy xuất nguồn gốc. Việc kiểm soát từ khâu trồng trọt, thu hái đến chế biến cần tuân theo tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt là quy định của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đối với nguyên liệu dược liệu.

"Thực tế hiện nay cho thấy, nhiều loại cây dược liệu có giá trị kinh tế cao tại Việt Nam vẫn chưa được tổ chức sản xuất một cách bài bản. Tình trạng sản xuất nhỏ lẻ, phân tán và thiếu hệ thống kiểm soát chất lượng khiến sản phẩm đầu ra chưa đồng đều, khó đảm bảo các chỉ tiêu kỹ thuật theo yêu cầu của thị trường nhập khẩu", TS. Hà Thị Loan nhấn mạnh.

Để nâng cao năng lực xuất khẩu, vị chuyên gia này cho rằng Việt Nam cần thúc đẩy mô hình chuỗi giá trị khép kín từ vùng trồng đến chế biến và tiêu thụ. Đồng thời phát triển các trung tâm kiểm định chất lượng dược liệu. Bên cạnh đó, việc xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về cây dược liệu và hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận tiêu chuẩn quốc tế cũng là giải pháp cần được quan tâm trong thời gian tới.